W dniach 20-21 października 2023 roku odbyła się na Zamku Krzyżackim w Malborku konferencja pod tytułem Pan Samochodzik i… - Wokół fenomenu kulturowego. Chętnych zebrało się bardzo wielu. Do "Karwanu" przyjechali przedstawiciele ośrodków naukowych, ale także fani Pana Samochodzika z forów internetowych. Przez dwa dni wygłoszono niemal 30 referatów, których tematy oscylowały wokół historii, kulturoznawstwa, literaturoznawstwa, filozofii i socjologii, za wspólny mianownik mając młodzieżową twórczość Zbigniewa Nienackiego. W czasie konferencji miał również miejsce pokaz oryginalnego samochodu z serialu Samochodzik i templariusze, a także specjalne wystąpienie przedstawicieli Filmoteki Narodowej – Instytutu Audiowizualnego, która, wraz z Polskim Towarzystwem Ludoznawczym, była współorganizatorem konferencji.

PROGRAM KONFERENCJI (PDF, 2MB)

Sześćdziesiąt pięć lat temu, w 1958 roku, Tomasz NN, zainteresowany archeologią dziennikarz, kończy studia (historia sztuki) i wkrótce potem rozpoczyna pracę w Departamencie Ochrony Zabytków Ministerstwa Kultury i Sztuki. Rok wcześniej pojawia się na kartach powieści Zbi­gniewa Nienackiego, zatytułowanej Uroczysko (1957). Jako dziennikarza spotykamy go jeszcze w dwóch powieściach: Skarb Atanaryka (1960) i Pozwolenie na przywóz lwa (1961). Trzy lata później, już jako historyk sztuki rozwiązuje zagadkę Wyspy złoczyńców. Tak rodzi się jedna z najważniejszych postaci kultury młodzieżowej (i nie tylko) lat 60. – Pan Samochodzik.

Przygody obdarzonego sprytem i rozległą wiedzą detektywa, który poszukuje zaginionych dzieł sztuki, zmaga się z przebiegłymi złoczyńcami, ujawnia kradzieże i fałszerstwa, które spisane zostały przez Zbigniewa Nienackiego w 15 tomach, zawładnęły wyobraźnią młodzie­ży na dobrych kilka dekad. Porównywany do Indiany Jonesa, Dirka Pitta oraz Jamesa Bonda, w swoim nieodłącznym automobilu, zbudowanym na bazie rozbitego Ferrari 410 Superameri­ca, przemierza Polskę w towarzystwie pięknych kobiet i młodych pomocników, stojąc na straży prawdy i chroniąc bezcenne zabytki.

Olbrzymią popularność serii przygód o Panu Samochodziku, potwierdziły jej kolejne wzno­wienia, ekranizacje poszczególnych tomów (łącznie z miniserialem Samochodzik i templariu­sze), a także – co stanowi rzeczywisty, niepowtarzalny fenomen kulturowy – kontynuacja serii realizowana przez innych autorów (obecnie 147 tytułów).

Tak duża popularność, której ślady bez trudu można odnaleźć także obecnie, skłaniają nas, organizatorów konferencji, do postawienia kilku pytań.

1. Czy, a jeżeli tak, to na ile Pan Samochodzik i jego przygody wpłynęły na kształtowanie po­staw młodych czytelników, szczególnie w odniesieniu do kultury i historii, sztuki, zabytków i miejsc historycznej pamięci?
2. W jaki sposób stworzenie tej postaci i opisanie jej przygód przyczyniało się do kształtowa­nia i/lub realizowania polskiej polityki historycznej lat 1957-1985?
3. W jakim stopniu bohater Nienackiego wpłynął na innych twórców i autorów (nie tylko tych, którzy kontynuują serię)?
4. Kto dziś czyta powieści o przygodach Pana Samochodzika? Kto ogląda go na małym ekra­nie? Czy Pan Samochodzik może być atrakcyjny dla współczesnego młodego odbiorcy?

Kreśląc tak szeroką perspektywę badawczą zapraszamy do udziału w konferencji przedstawi­cieli różnych dyscyplin naukowych, a zwłaszcza: historyków, literaturoznawców, socjologów, filmoznawców, językoznawców, historyków sztuki, politologów, kulturoznawców, historyków idei. Mamy nadzieję, że wśród zaproponowanych poniżej perspektyw badawczych odnaj­dą Państwo intrygujące obszary wymagające rozpoznania i zbadania. Proponujemy podjęcie m.in. takich problemów jak:

• recepcja serii i poszczególnych książek, a także nawiązujących do nich filmów (krytycy, czytelnicy, widzowie),
• wydania i wznowienia serii przygód o Panu Samochodziku, obieg czytelniczy,
• relacje: powieści a filmy (w tym mini serial), powieści Nienackiego a powieści kontynu­atorów serii,
• działalność fanów i miłośników Pana Samochodzika,
• Pan Samochodzik na tle literatury młodzieżowej i powieści przygodowo-detektywistycznych,
• rola i znaczenie serii książkowej i filmów w formowaniu pamięci historycznej, w tym „oswajaniu” Ziem Zachodnich, relacje polsko-niemieckie,
• prawda historii a rzeczywistość ukazana w serii książkowej i filmach, przemilczenia i białe plamy,
• seria książek i filmy jako źródło historyczne (świadectwo epoki PRL, relacje obywatel­-władza, warsztat filmowy lat 60.),
• seria powieściowa i filmy jako narzędzia propagandy,
• wzorce kulturowe w Panu Samochodziku (m.in. role społeczne, wizerunek policjanta, rela­cje damsko-męskie),
• powieści i filmy jako fenomeny społeczne,
• Pan Samochodzik w różnych formach udostępniania (filmy na VHS, DVD, na kanałach internetowych, audiobooki, ebooki),
• pamięć o Panu Samochodziku w przestrzeni publicznej, punkt odniesienia dla działań wy­stawienniczych, muzealniczych, edukacyjnych,
• nowe odczytania serii powieściowej i filmów (krytyka feministyczna, geopoetyka, ekokrytyka).

Konferencja była organizowana w trybie hybrydowym.

Komitet Naukowy Konferencji:
dr hab. Marcin Hlebionek, prof. UMK (historia)
dr hab. Rafał Moczkodan, prof. UMK (literaturoznawstwo)
prof. dr hab. Stanisław Roszak (historia)
prof. dr hab. Jarosław Kłaczkow (historia)
prof. dr hab. Dariusz Brzostek (kulturoznawstwo)
dr hab. Katarzyna Kulpińska, prof. UMK (nauki o sztuce)
prof. dr hab. Adam Grzeliński (filozofia)
prof. dr hab. Marek Jeziński (dziennikarstwo i komunikacja społeczna)
dr hab. Marcin Lisiecki, prof. UMK (filozofia i politologia)

Sekretarze konferencji:
Weronika Miczek
Marta Tumińska